Đột quỵ là gì? Có ngăn ngừa được không?

Nhận được nhiều câu hỏi về làm sao ngăn ngừa hay tầm soát đột quỵ?. Để trả lời câu hỏi này, BS Wynn Tran sẽ phân tích lại bệnh đột quỵ, đặc biệt loại đột quỵ nguy hiểm do vỡ túi phình, các khuyến cáo ngăn ngừa, các xét nghiệm DNA có thể giúp ngăn ngừa và cách tầm soát đột quỵ.

Đột quỵ là gì?

Theo Tổ chức y tế thế giới, đột quỵ là một trong những nguyên nhân hàng đầu dẫn đến tử vong và mất chức năng trên thế giới. Chỉ riêng ở Mỹ, có trên 795.000 người bị đột quỵ mỗi năm.

Đột quỵ là do một vùng não bị mất oxygen đột ngột do mạch máu bị ngưng tuần hoàn. Có 2 loại đột quỵ chính là đột quỵ do nghẽn mạch máu (ischemic stroke), chiếm phần lớn (85-90%) và đột quỵ do vỡ mạch máu (hemorrhagic stroke), chiếm ít hơn (dưới 10%). Loại đột quỵ khác là TIA (cơn thiếu máu thoáng qua) cũng có thể coi là một dạng đột quỵ cho nghẽn mạch máu, nhưng cục máu đông sau đó lọt qua được khe hẹp và dòng máu lưu thông trở lại (nên gọi là cơn thiếu máu thoáng qua)

Đột quỵ là một quá trình phát triển bệnh từ từ, không có triệu chứng, đến một giai đoạn nhất định thì bùng phát như giọt nước tràn ly. Với đột quỵ do nghẽn mạch máu (ischemic stroke) thì quá trình này bắt đầu từ cao huyết áp không kiểm soát, cao mỡ, tiểu đường, và các yếu tố viêm như hút thuốc lá khiến mạch máu dần dần bị nghẹt.

Với trường hợp vỡ mạch máu (hemorrhagic stroke) cũng vậy, thường bắt đầu bằng cao huyết áp không kiểm soát, dẫn đến xơ vữa cứng động mạch làm dễ vỡ khi áp lực trong mạch máu quá lớn.

Nói chung, đột quỵ xảy ra khi máu cung cấp cho não bị tắc và ngăn cản oxy lên não. Não cần oxy để hoạt động, nếu không có oxy, các tế bào não sẽ chết trong vòng vài phút. Đột quỵ cũng có thể xảy ra khi bị xuất huyết não đột ngột do vỡ mạch máu, làm tổn thương các mô não xung quanh.

Những người từng bị đột quỵ có thể bị tổn thương não vĩnh viễn, bị thương tật hay có thể tử vong. Đột quỵ là một tình trạng cấp cứu y khoa nghiêm trọng, cần được điều trị nhanh nhất có thể. Bạn cần biết và nhận ra những triệu chứng phổ biến nhất của đột quỵ. Đó là F.A.S.T

F = Méo mặt (Face drooping). Một bên mặt có bị rũ xuống khi cười hay không?

A = Yếu cánh tay (Arm weakness). Một cánh tay có bị hạ thấp xuống khi giơ cao hai tay hay không?

S = Khó nói chuyện (Speech difficulty). Có bị khó nói chuyện hay không?

T = Gọi cấp cứu 115 ngay (Time to call 115) nếu bạn gặp bất kỳ triệu chứng nào kể trên.

Ngoài ra, các triệu chứng khác của đột quỵ gồm có:

• Đột nhiên đau đầu nghiêm trọng.
• Bị tê, đặc biệt là tê mặt, cánh tay và chân.
• Chóng mặt hoặc mất thăng bằng.
• Nhầm lẫn hay khó hiểu những gì người khác nói.
• Giảm thị giác.

Có bao nhiêu loại đột quỵ?

Có 2 dạng đột quỵ chính:

1. Đột quỵ do thiếu máu cục bộ. Đột quỵ do thiếu máu cục bộ thường là do sự kết hợp giữa các mảng xơ vữa (mảng bám chấtv béo) và/hoặc cục máu đông làm tắc nghẽn mạch máu, dẫn đến tắc nghẽn dòng máu đến não. Các trường hợp này chiếm khoảng 80% các ca đột quỵ.

2. Đột quỵ do xuất huyết. Đột quỵ do xuất huyết xảy ra khi mạch máu bị vỡ và chảy máu vào não bộ hay còn gọi là tai biến mạch máu não. Các trường hợp này chiếm ít hơn, khoảng 20% các ca đột quỵ.

Các gen ảnh hưởng nguy cơ mắc đột quỵ như thế nào?

Các nghiên cứu đã tìm thấy mối liên hệ giữa các gen cụ thể với nguy cơ đột quỵ. Các gen này có thể đóng vai trò một phần trong việc phát triển bệnh, hoặc các yếu tố nguy cơ có thể dẫn đến đột quỵ. Các yếu tố nguy cơ có thể kể đến là tiểu đường, tăng huyết áp, nhịp tim bất thường...

Biết rõ gen có tác động hay tác động như thế nào đến việc tăng nguy cơ đột quỵ có thể rất quan trọng. Ví dụ như, nếu bạn mang một gen có thể khiến bạn dễ bị tăng huyết áp, ý thức được điều này có thể giúp bạn thay đổi lối sống phù hợp để giảm nguy cơ đột quỵ.

Đột quỵ do vỡ túi phình mạch máu não (brain aneurysm rupture)

Loại đột quỵ vỡ mạch máu do túi phình (Aneurysm) là loại nguy hiểm hơn do vỡ mạch máu dạng này thường lớn, tổn thương nhiều hay toàn bộ vùng não, và khó can thiệp. Vỡ túi phình thường dẫn đến xuất huyết dưới màng nhện (subarachnoid hemorrhage) khiến cho phần không gian dưới nhện, là nơi dịch não tủy lưu thông, bị nghẽn, khiến cho bệnh nhân bị liệt, hôn mê, thậm chí tử vong rất nhanh. 

Túi phình là giãn nở một đoạn của động mạch khiến cho thành mạch vùng này mỏng hơn so với chỗ khác (tương tự như phù ruột xe đạp). Thường túi phình phát triển chỗ nhánh rẽ của động mạch do thành mạch nơi này thường mỏng hơn so với chỗ khác. 

Túi phình trong não có nhiều kích cỡ khác nhau, từ vài milimet đến vài cm. Khoảng 6.5 triệu người Mỹ có túi phình trong não (1 trong 50 người), nữ có nhiều hơn nam, và túi phình thường xuất hiện trong khoảng tuổi 35 đến 60, phần lớn túi phình phát triển sau 40 tuổi. Phụ nữ, nhất là sau 55 tuổi, có rủi ro vỡ túi phình gấp 1.5 lần so với nam. Ước tính khoảng 50-80% túi phình cỡ nhỏ không bị vỡ. Kích cỡ túi phình trên 2.5 cm (khoảng 1 inch) là nguy hiểm do khả năng vỡ cao và khó chữa.

Xem Ngay: Phát hiện gen mới có thể dẫn đến bệnh đột quỵ

Triệu chứng vỡ túi phình

ngoài các triệu chứng thường gặp của đột quỵ như liệt yếu, thay đổi giọng nói, ..bệnh nhân bị vỡ túi phình còn có những triệu chứng sau:

• Mờ mắt hay mất thị lực, mí mắt sụp một bên, giãn đồng tử
• Nhức đầu kinh khủng, nhất là bên trong mắt 
• Tê liệt và yếu 
• Ói mửa và buồn nôn 
• Cứng cổ, co giật, động kinh

Lưu ý: là bệnh nhân có thể có những triệu chứng khác ngoài những triệu chứng trên.

Cách ngăn ngừa đột quỵ theo khuyến cáo của hội đột quỵ Hoa Kỳ và hội tim mạch hoa kỳ

Ai cũng có rủi ro bị đột quỵ, càng lớn tuổi thì các rủi ro càng cao. Các khuyến cáo ngăn ngừa hiện nay nhằm vào kiểm soát các bệnh mãn tính (lâu dài), thay đổi lối sống, và cùng chủ động chăm sóc sức khỏe với BS.

Hội đột quỵ Hoa Kỳ đưa ra 8 điều nhằm giảm rủi ro đột quỵ

• Tìm ra rủi ro đột quỵ của mình dựa mình các yếu tố như huyết áp, các lab, và chỉ số khác. Hội đột quỵ Hoa Kỳ khuyên bệnh nhân nên thử tính toán rủi ro đột quỵ của mình tại https://ccccalculator.ccctracker.com/ Khi bệnh nhân biết rủi ro đột quỵ của mình, ví dụ như cao hay thấp, thì bệnh nhân sẽ hiểu hơn tầm quan trọng của việc kiểm soát các bệnh mãn tính khác, tập thể dục, hay đổi lối sống. 
• Ăn uống khỏe mạnh với chế độ cân bằng, gồm có rau củ quả tươi, fiber, đạm và chất béo vừa phải. Quý vị có thể xem các video về dinh dưỡng ăn uống của tôi.
• Giữ cơ thể vận động thường xuyên (physical active) như tập thể dục đều đặn. Tập thể dục được tính là 150 phút tập nhẹ mỗi tuần (hay gần 1g tập 3 lần mỗi tuần) hoặc 75 phút tập nặng (25 phút một lần và 3 lần mỗi tuần).
• Theo dõi cân thường xuyên cân nặng, đặc biệt là thừa cân và béo phì là những rủi ro rất nguy hiểm cho đột quỵ 
• Không hút thuốc vì đây là một rủi ro cao có thể dẫn đến đột quỵ. Lưu ý là hút thuốc thụ động (ở chung nhà với người hút thuốc) cũng tăng rủi ro đột quỵ 
• Kiểm soát các bệnh mãn tính như cao huyết áp, tiểu đường, hay cao mỡ. Các bệnh này đều làm mạch máu dần dần nhỏ hẹp, xơ cứng, dẫn đến đột quỵ.
• Uống thuốc đầy đủ theo chỉ dẫn của BS, ngay cả khi các bệnh đã kiểm soát hoàn toàn. Một số bệnh nhân khi thấy huyết áp đã ổn định thì ngưng thuốc.
• Chủ động trong việc chăm sóc sức khỏe của mình cùng với BS, hỏi các câu hỏi liên quan và tìm ra cách chăm sóc thích hợp nhất cho quý vị.

Có nên tầm soát đột quỵ bằng siêu âm động mạch cảnh?

Tầm soát là cách tìm bệnh sớm mà chưa có triệu chứng. Hiện nay ngăn ngừa đột quỵ chủ yếu dựa vào các khuyến cáo nói trên. Trường Y khoa Harvard có phân tích một bài về siêu âm động mạch cảnh, là cách mà quý vị có thể nghe nói trong việc tầm soát đột quỵ.

Động mạch cảnh là động mạch chính cung cấp máu lên não từ tim. Chúng ta có 2 động mạch cảnh ở hai bên cổ. Khi BS kiểm tra mạch đập ở cổ là kiểm tra mạch này. Một số nhà nghiên cứu cho rằng đột qụy có liên quan đến hẹp động mạch cảnh, vì vậy, siêu âm động mạch cảnh được xem là một cách có thể tầm soát đột quỵ sớm.

Thực tế thì đột quỵ phức tạp hơn nhiều so với việc siêu âm động mạch cảnh. Các nghiên cứu chỉ ra phần lớn đôt quỵ xảy ra ở bệnh nhân không bị hẹp động mạch cảnh. Và quan trọng hơn, việc đo lường chính xác độ hẹp của động mạch cảnh lại tùy thuộc vào kinh nghiệm của chuyên viên siêu âm. Vì vậy, trường Harvard và tổ chức chuyên khoa như Hội Đột Quỵ Hoa Kỳ không khuyến cáo dùng siêu âm để tầm soát đột quỵ.

Xem Thêm: Xét nghiệm gen là gì và những lợi ích mang lại?

Giải mã gen tìm hiểu nguy cơ đột quy di truyền

Theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO), đột quỵ hiện là nguyên nhân gây tử vong đứng thứ 3 trên thế giới, sau bệnh tim mạch và ung thư. Cứ 6 người thì có 1 người tiềm ẩn nguy cơ bị đột quỵ, trong đó, tỷ lệ đột quỵ não được dự báo sẽ tăng nhanh và lên tới 1,2 triệu người mắc mới mỗi năm trên thế giới vào năm 2025.

2 nguyên nhân chủ yếu dẫn đến đột quỵ là do bệnh lý bẩm sinh và lối sống. Một nghiên cứu gần đây cho biết, những người sống không lành mạnh sẽ tăng nguy cơ đột quỵ lên đến 66% so với những người chọn sống lành mạnh.

73 gen được phân tích để đánh giá nguy cơ đột quỵ di truyền. Chỉ cần mẫu nước bọt của bạn là đủ. Công nghệ tiên tiến của chúng tôi cho phép tách chiết DNA chỉ từ mẫu nước bọt, điều này khiến quy trình lấy mẫu đơn giản, an toàn, và thuận tiện hơn so với mẫu máu ở những phương pháp xét nghiệm thông thường.

Báo cáo di truyền về đột quỵ sẽ cung cấp các thông tin sau:

• Phát hiện bất kỳ đột biến gây bệnh hoặc có khả năng gây bệnh liên quan đến đột quỵ.
• Đánh giá chỉ số nguy cơ mắc đột quỵ: điểm số đa gen sẽ chỉ ra mức tăng nguy cơ đột quỵ của một người.
• Kiến thức chuyên sâu về nguyên nhân liên quan đến gen ảnh hưởng đến đột quỵ.
• Thông tin giúp bạn đưa ra các quyết định y tế và điều chỉnh lối sống, cũng như các phương pháp ngăn ngừa đột quỵ. Các khuyến nghị cá nhân hóa hữu ích.

Để biết thông tin di truyền về đột biến gây bệnh hoặc có khả năng gây bệnh liên quan đến đột quỵ, bạn có thể cân nhắc giải mã gen G-Stroke của Genetica® Hoặc liên hệ hotline 1900 599927 để được tư vấn về gói giải mã gen dành riêng cho bạn.

Tóm lại

- Đột quỵ là bệnh nguy hiểm dẫn đến tử vong hàng đầu tại Hoa Kỳ và nhiều nơi trên thế giới. Có 2 loại đột quỵ là nghẽn mạch máu và vỡ mạch máu, đều do quá trình tích lũy dần dần của bệnh lý.

- Đột quỵ do vỡ túi phình trong não là loại cực kỳ nguy hiểm.

- Cách tốt nhất để ngăn ngừa đột quỵ là tập thể dục, thay đổi lối sống, bỏ thuốc lá, ăn uống cân bằng.

BS Wynn Tran, Los Angeles, Hoa Kỳ 

Tham khảo:

• https://bafound.org/about-brain-aneurysms/brain-aneurysm-basics/brain-aneurysm-statistics-and-facts/
• https://www.heart.org/en/healthy-living/healthy-lifestyle/prevent-heart-disease-and-stroke
• https://www.health.harvard.edu/newsletter_article/Screening_to_prevent_stroke
• https://www.choosingwisely.org/patient-resources/screening-tests-for-brain-aneurysms/
• https://www.facebook.com/574011182/posts/10158697014181183/